आदिवासी हा शब्द संस्कृत भाषेतून आला आहे; ज्याचा अर्थ “प्रथम रहिवासी”, ज्यांना आपण जनजाती म्हणतो. आज 8 टक्क्यांहून अधिक जनजाती लोकसंख्या देशभरात पसरलेली आहे. निसर्गाचे पालनपोषण, संरक्षण आणि उपासना करण्यासाठी जनजाती समुदायाइतका जगातील दुसरा कोणताही समाज निसर्गाच्या जवळ नाही. ते सनातन धर्माच्या सर्व पद्धतींचे पालन करून जंगलांचे संगोपन आणि संरक्षण करण्यासाठी त्यांच्या हृदयाच्या तळापासून सनातन धर्माचे पालन करतात.
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत बिरसा मुंडा, धारिंधर भुआन, लक्ष्मण नाईक, जंत्या भिल्ल, बंगारू देवी आणि रहमा वसावे, मंग्री ओराओं यासह अनेक जनजाती नेते होते.
स्वर्गीय श्री बिरसा मुंडा, एक विद्वान, एक महान स्वातंत्र्य सेनानी आणि एक धार्मिक नेता यांची ब्रिटिशांविरुद्धच्या लढ्यात प्रमुख भूमिका होती. ब्रिटिशांविरुद्ध लढण्यासाठी आणि गरीब जमातींचे शोषण करण्यासाठी त्यांनी जनजाती भागातील हजारो जमातींना एकत्र केले. जनजातींना ख्रिश्चन धर्म स्वीकारण्यास भाग पाडणाऱ्या ख्रिश्चन धर्मांतरित मिशनऱ्यांनाही त्यांनी विरोध केला. बिरसा मुंडा यांनी आपल्या अनुयायांना आपल्या स्वतःच्या धार्मिक मार्गाचे अनुसरण करण्यास आणि मिशनऱ्यांना बळी पडू नये असे आवाहन केले. शाळेत शिकत असताना मिशनऱ्यांनी त्याचे धर्मांतरण केले; नंतर, त्यांनी ख्रिश्चन धर्म सोडला आणि हिंदू धर्मात परतले. आजही अनेक भागात आदिवासींची दिशाभूल करून त्यांना ख्रिश्चन बनवण्यात येत आहे. त्यांना सांगण्यात येत आहे की तुम्ही हिंदू नाही, जेव्हा वैज्ञानिक पद्धतींनीही सर्व वंशज समान असल्याचे दाखवले आहे, मग हे गैरसमज का निर्माण केले जात आहेत? दुसरी महत्वाची गोष्ट म्हणजे आदिवासींची पर्यावरण संरक्षण आणि पूजा पद्धत सनातन धर्माशी संबंधित नाही का? पूर्णपणे आहे.
सनातन धर्म सर्व धर्मांचा आदर करण्यावर विश्वास ठेवतो, आणि आदर देखील देतो, मग एखाद्या व्यक्तीच्या मनात सनातन धर्माबद्दल विष पेरून त्याचे धर्मांतरण करणे, अशा घटणांनी आपल्या देशाचे आणि जगाचे भले होईल का? आपल्या घटनेत असे लिहिले आहे की जर एखाद्याला त्याच्या स्वतःच्या इच्छेनुसार धर्म बदलण्याची इच्छा असेल तर त्याच्यामध्ये कोणताही आक्षेप नाही, परंतु दिशाभूल करून आणि मनात विष टाकणे योग्य नाही, यामुळे सामाजिक समरसतेवर आघात होतो.
भगवान श्री राम यांनी शबरीची उष्टी बोर खाल्ली होती. निषाद राज केवट यांना समान भावनेने आणि त्यांचे भाऊ म्हणून भगवान श्री राम मानायचे. सनातन धर्माने नेहमीच सर्व धर्म व जातींचा आदर केला गेला आहे परंतु काही विरोधक त्यांच्या स्वार्थामुळे ते घटनांना चुकीच्या पद्धतीने सादर करतात.
अनेक संस्था कोणत्याही वाईट हेतूशिवाय जनजाती समाजाच्या कल्याणासाठी काम करत आहेत. त्यापैकी एक म्हणजे “अखिल भारतीय वनवासी कल्याण आश्रम”, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची (आरएसएस) शाखा.
वनवासी कल्याण आश्रम अखिल भारतीय स्तरावर विविध सेवा प्रकल्पांद्वारे जनजाती समाजाच्या कल्याणासाठी कार्य करत आहे. 397 आदिवासी जिल्ह्यांपैकी 338 जिल्हे जनजातींच्या उत्थानासाठी विविध उपक्रमांसह कार्यरत आहेत. 52323 गावांमध्ये त्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल आणण्यासाठी काम केले जात आहे आणि हळूहळू उर्वरित गावेही जोडली जात आहेत. विकासकामांव्यतिरिक्त स्थानिक संस्कृतीलाही प्रोत्साहन दिले जात आहे. म्हणून वनवासी कल्याण आश्रमाचा उद्देश प्रत्येक जनजाती बांधव आणि बहिणीच्या सर्वांगीण विकासासाठी काम करणे आहे. अनेक क्रीडा सुविधाही अनेक ठिकाणी विकसित करण्यात आल्या आहेत. काही सेवा कार्ये:
• वसतिगृह सुविधा: मुलांसाठी 191 वसतिगृहे आणि मुलींसाठी 48 वसतिगृहे उभारण्यात आली आहेत.
• शिक्षण केंद्रे: आतापर्यंत 455 औपचारिक शिक्षण केंद्रे स्थापन करण्यात आली आहेत आणि देशभरात 3478 अनौपचारिक शिक्षण केंद्रे कार्यरत आहेत. 63000 हून अधिक लाभार्थी याचा लाभ घेत आहेत.
कृषी विकास केंद्र: कमी खर्चात चांगल्या पद्धतींनी उत्पन्न वाढवण्यासाठी 56 केंद्रे विकसित करण्यात आली आहेत.
कौशल्य विकास केंद्रे: तरुणांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी आणि जीवनमान सुधारण्यासाठी देशभरात 104 कौशल्य विकास केंद्रांची स्थापना करण्यात आली आहे, ज्यातून त्यांना विविध कौशल्यांचे प्रशिक्षण देण्याची प्रक्रिया सुरू केली जाते.
• बचत गट: बचत गट परस्पर सहकार्याद्वारे स्थानिक गरजांची काळजी घेतात. आतापर्यंत 3348 गट तयार झाले आहेत.
वैद्यकीय सुविधा: 16 रुग्णालये बांधण्यात आली आणि 287 वैद्यकीय शिबिरे आयोजित करण्यात आली. 4277 ग्राम आरोग्य कर्मचारी या लोकांच्या भल्यासाठी काम करत आहेत.
अनेक यशस्वी कथांपैकी एक, सोहन कुमार, शास्त्रज्ञ, चंद्रयान II चा भाग, कल्याण आश्रम शाळेचा विद्यार्थी होता.
व्हीकेएच्या स्वयंसेवकांद्वारे केले जाणारे निस्वार्थ कार्य केवळ जनजाती समाजासाठी आपलेपणा आणि आदर या भावनेतुन केले जात आहे. व्हीकेए जनजाती समुदायाच्या हितासाठी काम करत राहील, जरी त्यांना अनेक संघटना किंवा राजकीय सूडबुद्धी आणि वोट बँकेच्या राजकारणात गुंतलेल्या लोकांकडून प्रचंड प्रतिकार सहन करावा लागत असेल तरीही काम थांबणार नाही.
आपण आपल्या आदिवासी बांधवांचा, बहिणींचा आदर केला पाहिजे आणि चुकीच्या हेतूने त्यांचे शोषण करण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या कोणत्याही संस्थेला न घाबरता त्यांच्या भल्यासाठी काम केले पाहिजे.
पंकज जगन्नाथ जयस्वाल