भारत अंतराळ संशोधनात कसे काम करत आहे?

 मानवजातीचा विश्वातील प्रत्येक गोष्ट जाणून घेण्याकडे कल आहे.  अज्ञात विश्व वैज्ञानिकदृष्ट्या जाणून घेण्याच्या उत्सुकतेचा परिणाम म्हणून, इस्रो, नासा यासारख्या विविध संस्थांद्वारे अवकाशातील प्रत्येक बाबींचा अंतराळ मोहिमेद्वारे शोध केला जात आहे.  आम्हाला काय माहित आहे आणि आम्ही कोठे आहोत, हे आपल्या मर्यादेचे अन्वेषण व आव्हान करण्याचा अतुलनीय आग्रह यामुळे समाजाला फायदा झाला आहे.

  अवकाश अभियानाचे फायदेः 

नवीन तंत्रज्ञान जी इतर उद्योगांमध्ये आणि समाजात वापरली जाऊ शकतात (जसे की संप्रेषण (Communication) उपग्रहांचा विकास)  अवकाश आणि विश्वाच्या उत्पत्तीचे अधिक चांगले ज्ञान  सांस्कृतिक फायदे  कृत्रिम उपग्रह तंत्रज्ञानाचा विकास हा अंतराळ अन्वेषणाचा एक अनिश्चित परिणाम होता.  पहिला कृत्रिम उपग्रह (स्पुतनिक 1) यूएसएसआरने 4 ऑक्टोबर 1957 रोजी लाँच केल्यापासून, हजारो उपग्रह 40 पेक्षा जास्त देशांनी पृथ्वीभोवती कक्षामध्ये स्थापित केले आहेत.  हे उपग्रह निरिक्षण (सैन्य आणि नागरी एजन्सी दोन्ही), संप्रेषण, नेव्हिगेशन, बायोमेडिकल संशोधन आणि हवामान देखरेखीसह विविध अनुप्रयोगांसाठी वापरले जातात.  टेलिव्हिजन, टेलिफोन, रेडिओ, इंटरनेट आणि लष्करी यासह संप्रेषण उपग्रह विविध उद्देशाने वापरले जातात.  अंतराळ स्थानके, अवकाश दुर्बिणी आणि पृथ्वीभोवती कक्षा मध्ये अवकाशयान देखील उपग्रह मानले जातात.

  *भारत अंतराळ संशोधनात कसे काम करत आहे?*

   भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) अंतराळ संशोधनात आणि आपल्या महान राष्ट्राचा अभिमान बाळगण्यास आणि आपल्या संरक्षण दलांना, सरकार, समाज आणि उद्योगांना मोठ्या प्रमाणात मदत करण्यास महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहे. 1970 च्या दशकात सोव्हिएत युनियनच्या मदतीने भारतीय अवकाश मोहिमांनी पहिल्या दोन उपग्रहांचे प्रक्षेपण सुरू केले.

  2014 मध्ये सत्ता स्वीकारल्यानंतर मोदी सरकारने अर्थसंकल्प वाढवून 6000 कोटी केले, जे 2013-14 च्या बजेटपेक्षा 50% जास्त होते.  दर वर्षी अर्थसंकल्पात वाढ केली जात आहे, यंदाचे बजेट सुमारे 14000 कोटी आहे.  गेल्या सात वर्षात अर्थसंकल्पात लक्षणीय वाढ, उत्तम विश्वासार्हतेसह वाढीव पेलोड क्षमता, चांगले प्रक्षेपण वारंवारता आणि या दशकात अनेक “सर्वप्रथम” उपग्रह यामुळे भारतीय अंतराळ कार्यक्रमास जागतिक माध्यमांद्वारे बर्‍याच प्रमाणात कव्हरेज देण्यात आली आहे. दशकात पीएसएलव्ही रॉकेटच्या 50 प्रक्षेपणांच्या कर्तृत्वाची नोंद आहे.  गेल्या 7 वर्षात, इस्रोने 50 वर्षात प्रक्षेपित केलेल्या 128 उपग्रहांपैकी 58 उपग्रह प्रक्षेपित केले (8 अयशस्वी), जे आतापर्यंतचे सर्वोच्च आहे.  योजना आणखी मोठी आहे.  अंतराळ संशोधनात नासा आपल्यापेक्षा कितीतरी पुढे आहे, तरीदेखील भारतीय अभियंते आणि शास्त्रज्ञांनी त्यांच्या कार्यक्रमांमध्ये दिलेल्या योगदानाचा मोठा भाग दुर्लक्षित करता येणार नाही.
  यापूर्वी तुलनेने जड उपग्रह प्रक्षेपित करण्यात भारताला अपयशाचा सामना करावा लागला होता, तेव्हा त्याने 27 भू-सिंक्रोनस / भू-स्थानिकीकरण उपग्रह (स्वदेशी असलेले 17 आणि 10 युरोपियन प्रक्षेपकांसह ) प्रक्षेपित केले.  हे स्वतःचे भू-सिंक्रोनस / भू-स्थानिकीकरण उपग्रह स्वतःच प्रभावीपणे प्रक्षेपित करण्यात यशस्वी झाले.  या काळात भारत मंगळावर प्रक्षेपण करण्यास सक्षम असलेल्या एलिट क्लबच्या राष्ट्रांमध्ये दाखल झाला.  इस्रोने विविध भारतीय विद्यापीठांमधून अनेक पिको-, नॅनो- आणि लघु-उपग्रह प्रक्षेपित करून विद्यार्थी / विद्यापीठाची पोहोच वाढविली.  गेल्या काही वर्षांमध्ये परदेशी विद्यापीठे आणि संशोधन संस्थांसह अनेक द्विपक्षीय सहकार्याने देखील चिन्हांकित केले आहेत.  आम्ही भारताच्या प्रादेशिक नॅव्हिगेशन सिस्टम एनएआयसीव्हीचे कामकाज पाहिले.  प्रक्षेपण वारंवारिता दोनपेक्षा अधिक वाढली कारण खाजगी उद्योगांनी देशभरात उप-करारामध्ये वाढ केली.  देशी अप्पर स्टेज आणि पुढील पिढीचे प्रक्षेपण वाहन जीएसएलव्ही एमके III सह भौगोलिक उपग्रह प्रक्षेपण वाहन ठीक-सुसंगत करण्यास आणि ऑपरेट करण्यास सक्षम आहे, ज्यामुळे पेलोड क्षमतेची दुप्पट क्षमता आहे, ज्यायोगे देशाने त्यांचे सर्व संप्रेषण उपग्रह प्रक्षेपित करण्यास सक्षम केले.  सन 2019 मध्ये भारताने चंद्रयान -2 मध्ये विलंब केलेल्या मिशन मोहिमेची सुरूवात केली, जे चंद्र पृष्ठभागावर सॉफ्ट लँडिंग करण्यात अयशस्वी ठरला.  कक्षामध्ये “शत्रू” उपग्रह नष्ट करण्याची क्षमता देखील भारताने स्थापित केली आणि दर्शविली.  राष्ट्रीय सुरक्षा बळकट करताना भारताच्या अंतराळ क्षमतेचा वाढता वापर दिसून आला.

  इस्रोचे 2024 पर्यंत 50 लॉन्च करण्याचे उद्दिष्ट आहे.  प्रक्षेपण वारंवारता 12+ पर्यंत वाढवण्याव्यतिरिक्त, आदित्य एल 1, चंद्रयान -3, चंद्र ध्रुवीय शोध मोहीम, शुक्रायन -1 आणि मार्स ऑर्बिटर मिशन 2 यासह अनेक बाह्य एक्सप्लोरेशन मिशनची योजना आखली आहे.  शुक्रायन नंतर, बृहस्पतिसाठी एक मिशन आणि सौर यंत्रणेच्या पलीकडे जाऊन शोधण्याचे मिशन देखील प्रस्तावित केले गेले आहे.  दशकाच्या मध्यावर पीएसएलव्हीचे त्याचे 100 वे उड्डाण अभियान सुरू होईल.  2021 च्या अखेरीस भारताचे नवीन कमी किमतीचे छोटे उपग्रह प्रक्षेपण वाहन आपल्या पहिल्या विमानाने उड्डाण करणे अपेक्षित आहे, तर एससीई -200, जे भारताच्या आगामी अवजड आणि सुपर भारी प्रक्षेपण यंत्रणेचे पॉवरप्लांट असेल अशी अपेक्षा आहे,  प्रथम उड्डाण करण्याची आशा आहे.  ऑगस्ट 2022 पूर्वी एक कक्षीय मनुष्यबळ अंतराळ यान ऑपरेट करणे एजन्सीसाठी सर्वोच्च प्राधान्य आहे, तर कार्यक्रमाच्या दीर्घकालीन उद्दीष्टांमध्ये मानवनिर्मित स्पेस स्टेशन आणि क्रू चंद्र लँडिंगचा समावेश आहे.  (स्त्रोत: भारतीय उपग्रहांची यादी, विकिपीडिया)

  आगामी अंतराळ मोहिमेच्या यशासाठी आम्ही इस्रोच्या संपूर्ण कार्यसंघाच्या आणि संबंधित एजन्सीनां शुभेच्छा देऊया.  आमचे कार्यक्रम समाज, राष्ट्र, जग आणि पर्यावरण यांच्या उन्नतीसाठी राष्ट्रांना एकत्रित करण्यात महत्त्वपूर्ण योगदान देतील. 

पंकज जगन्नाथ जयस्वाल